Bài giảng Ngữ văn Lớp 9 - Bài: Nghĩa tường minh và hàm ý

Tình huống thứ nhất 
Tình huống thứ hai 
Sắp đến giờ vào lớp, cô giáo hỏi 1 bạn học sinh: 
“Mấy giờ rồi nhỉ” 
Nam đi học muộn, đến sân trường gặp cô giáo chủ nhiệm, cô hỏi: 
“Mấy giờ rồi nhỉ” 
Điều cô muốn nói trong 2 tình huống trên là gì? Nhận xét về cách nói đó. 
 Cô giáo muốn hỏi giờ học sinh 
 Cô giáo nhắc nhở việc bạn Nam đi học muộn 
Here is where your presentation begins 
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
I 
II 
III 
Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
Điều kiện để sử dụng hàm ý 
Luyện tập 
I 
Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
Trời ơi, chỉ còn có năm phút! 
	 Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lười đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già. 
Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này! 
	 Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi. 
Trời ơi, chỉ còn có năm phút! 
Thông 
báo thời gian 
Kín đáo thể hiện sự tiếc nuối vì thời gian trôi nhanh 
Diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ 
Không diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ 
Nghĩa tường minh 
Hàm ý 
Lí do dùng hàm ý 
Ngại ngùng, không muốn người khác thấy tình cảm của mình 
Cách diễn đạt tế 
nhị, khéo léo, gây được 
thiện cảm sâu sắc hơn 
Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này 
Nghĩa tường minh 
HOẠT ĐỘNG NHÓM 
Lập bảng so sánh nghĩa tường minh và hàm ý 
Nghĩa t ư ờng minh 
Hàm ý 
Giống 
Khác 
Phần thông báo ng ư ời nói muốn h ư ớng đến ng ư ời nghe 
Phần thông báo diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu 
Phần thông báo được suy ra từ những từ ngữ trong câu 
Phần nổi = Nghĩa t ư ờng minh 
Phần chìm = Hàm ý 
GHI NHỚ 
Nghĩa tường minh : Là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu. 
Hàm ý : Là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy . 
Lưu ý 
Hàm ý 
 phụ 
thuộc 
 vào tình huống 
 giao 
 tiếp 
Hàm ý được sử dụng trong đời thường và trong văn bản nghệ thuật 
Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong đoạn cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa? 
Thái độ ngượng ngùng, xấu hổ: mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn, vội quay đi 
Cô gái muốn tặng anh thanh niên chiếc khăn mùi xoa làm kỉ niệm 
Hàm ý phụ thuộc vào tình huống giao tiếp. 
Hàm ý thường được sử dụng trong các văn bản nghệ thuật. 
Hàm ý còn xuất hiện qua các hành động, cử chỉ. 
01 
02 
03 
Lưu ý 
BÀI TẬP NHANH 
Cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây: 
 Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội họa và cô gái: 
 - Đây, tôi xin giới thiệu với anh một họa sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kĩ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá . Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh. 
H àm ý: Ông họa sĩ già rất thích uống nước chè nhưng sáng nay đi sớm chưa kịp uống, anh hãy về chuẩn bị để tiếp khách. 
Tìm và nêu nội dung của câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau: 
 Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp doạ đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng: 
 - Vô ăn cơm! 
 Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra: 
 - Cơm chín rồi! 
 Anh cũng không quay lại. 
Câu chứa hàm ý 
Cơm chín rồi! 
Hàm ý 
Ông vô ăn cơm! 
CHO TÌNH HUỐNG 
Cô giáo hỏi cả lớp: “Các em đã làm bài tập về nhà chưa? 
Em hãy trả lời cô giáo theo 2 cách: 
+ Nghĩa tường minh 
+ Hàm ý 
II 
Điều kiện sử dụng hàm ý 
Theo em, biển báo giao thông có được coi là “hàm ý” không?Vì sao? 
 Chị Dậu vừa nói vừa mếu: 
 - Thôi u không ăn, để phần cho con . Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi . U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u. 
 Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống: 
 - Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu? 
 Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa: 
 - Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài. 
 Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc: 
 - U bán con thật đấy u? Con van u, con lạy u, concòn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con. 
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn ) 
PHIẾU HỌC TẬP 
- Nêu hàm ý của những câu in đậm ................................. 
............................................................................................ 
............................................................................................ 
- Tại sao chị Dậu lại dùng hàm ý với con ......................... 
............................................................................................ 
............................................................................................ 
- Hàm ý nào trong câu nói của chị Dậu rõ hơn? Vì sao? ............................................................................................ 
............................................................................................ 
- Chi tiết nào cho thấy Cái Tí đã hiểu ý của mẹ ?.............. 
............................................................................................ 
............................................................................................ 
 Chị Dậu tránh nói thẳng điều này vì đó là một điều quá đỗi đau lòng. 
= Sau bữa ăn này con không còn được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa. Mẹ đã bán con . 
= Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài . 
Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi . 
Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài. 
Chi tiết cho thấy cái Tí đã hiểu hàm ý của mẹ: 
Sự “giãy nảy” 
C âu nói trong tiếng khóc “U bán con thật đấy ư? ” 
Điều kiện có hàm ý 
Có ý thức đưa ra hàm ý 
(1) 
(2) 
Có năng lực giải đoán hàm ý 
Có giỏi đoán thử coi 
Ui! Tưởng thế nào? 
GHI NHỚ 
Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau đây: 
+ Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói 
+ Người nghe (người đọc) có năng lực giải đoán hàm ý 
III 
Luyện tập 
HOẠT ĐỘNG NHÓM 
Nhóm 1. Câu a 
Nhóm 2. Câu b 
Nhóm 3. Câu c 
BÀI TẬP 1 
Bài 1 
a) - Anh nói nữa đi. – Ông giục. 
 - Báo cáo hết! – Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. – Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy. 
 Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người họa sĩ già. Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế. 
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa) 
Chè đã ngấm rồi đấy. 
 Mời bác và cô vào uống nước 
Người nghe (ông họa sĩ) đã hiểu (liền theo; ngồi xuống ghế) 
Bài 1 
b) – [ ] Anh Tấn này! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gôc hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất. 
 - Có gì đâu mà sang trọng! Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để 
 - Ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu! 
 Tôi biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm. 
 - Ối dào! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có! 
(Lỗ Tấn, Cố hương) 
Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để 
Người nói là anh Tấn, hàm ý của câu in đậm là “Chúng tôi không thể cho được”. 
Người nghe - chị hàng đậu (ngày trước), hiểu được hàm ý đó, thể hiện ở câu nói cuối cùng: “Thật là càng giàu có . càng giàu có!”. 
Bài 1 
c) 
Thoắt trông nàng đã chào thưa: 
“Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây! 
Đà bà dễ có mấy tay, 
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan! 
Dễ dàng là thói hồng nhan, 
Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều.” 
Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu, 
Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca. 
(Nguyễn Du, Truyện Kiều) 
(1) “Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây! 
(2) Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều.” 
Người nói là Thúy Kiều : Hàm ý câu in đậm đầu là cách chào “mát mẻ”, “giễu cợt” ; Hàm ý câu in đậm sau là “Hãy chuẩn bị nhận sự báo oán thích đáng". 
N gười nghe ( Hoạn Thư ) hiểu hàm ý đó, cho nên “hồn lạc phách xiêu - Khấu đẩu dưới trướng, liệu điều kêu ca". 
Cơm sôi rồi, nhão bây giờ! 
Bài 2 
Hàm ý: Nhờ chắt nước hộ (Trước đó đã nói thẳng những không có kết quả) 
Sử dụng hàm ý không thành công vì người nghe không hợp tác 
THANK 
 YOU!