Bài giảng Ngữ văn Lớp 9 - Tiếng Việt Tổng kết từ vựng (Tiếp theo)

NGỮ VĂN 9 
Tiếng Việt: TỔNG KẾT TỪ VỰNG 
(tiếp the o) 
A. HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC 
I. TỪ TƯỢNG THANH VÀ TỪ TƯỢNG HÌNH (Tự học) 
Khái niệm. 
- Từ tượng thanh: Mô phỏng âm thanh của tự nhiên, của con người, 
- Từ tượng hình: Gợi tả hình ảnh, dáng vẻ, trạng thái của sự vật. 
BIỆN PHÁP 
 TU TỪ 
Hoán dụ 
So sánh 
Ẩn dụ 
Nhân hóa 
Nói quá 
Nói giảm, nói tránh 
Điệp ngữ 
Chơi chữ 
II. MỘT SỐ PHÉP TU TỪ TỪ VỰNG 
Con cò ăn bãi rau răm. 
Đắng cay chịu vậy, dãi dằng cùng ai. 
II. MỘT SỐ PHÉP TU TỪ TỪ VỰNG 
Trẻ em như búp trên cành 
Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan 
(Hồ Chí Minh) 
Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy. 
Thấy xanh xanh những mấy ngàn dâu. 
Áo nâu liền với áo xanh 
Nông thôn cùng với thị thành đứng lên 
Anh Hươu đi chợ Đồng Nai 
Bước qua Bến Nghé ngồi nhai thịt bò . 
Bao giờ cây cải làm đình 
Gỗ lim thái ghém thì mình lấy ta 
Núi cao chi lắm núi ơi . 
Núi che mặt trời chẳng thấy người thương. 
Bác đã đi rồi sao Bác ơi! 
Mùa thu đang đẹp, nắng xanh trời. 
STT 
KIẾN THỨC 
KHÁI NIỆM 
VÍ DỤ 
1 
So sánh 
Trẻ em như búp trên cành 
Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan 
(Hồ Chí Minh) 
2 
Ẩn dụ 
3 
Nhân hóa 
4 
Hoán dụ 
 Đối chiếu sự vật, sự việc này với sự vật, sự việc khác có nét tương đồng nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt. 
 Gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó nhằm làm tăng tính gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt. 
Gọi, tả con vật, cây cối, đồ vật, bằng những từ ngữ vốn được dùng để gọi, tả con người làm cho thế giới loài vật trở nên gần gũi. 
Núi cao chi lắm núi ơi . 
Núi che mặt trời chẳng thấy người thương. 
Áo nâu liền với áo xanh 
Nông thôn cùng với thị thành đứng lên 
Con cò ăn bãi rau răm. 
Đắng cay chịu vậy, dãi dằng cùng ai. 
Gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có quan hệ gần gũi với nó. 
I . KHÁI NIỆM. 
5 
Nói quá 
6 
Nói giảm, nói tránh 
7 
Điệp ngữ 
8 
Chơi chữ 
 Phóng đại quy mô tính chất, mức độ của sự vật, hiện tượng được miêu tả để nhấn mạnh, gây ấn tượng, tăng sức biểu cảm. 
 Dùng cách diễn đạt tế nhị, uyển chuyển, tránh gây cảm giác quá đau buồn, ghê sợ, nặng nề; tránh thô tục, thiếu lịch sự. 
 Cách lặp lại từ ngữ (câu) để làm nổi bật ý, gây cảm xúc mạnh. 
 Lợi dụng đặc sắc về âm, về nghĩa của từ để tạo sắc thái dí dỏm, hài hước làm câu văn thêm hấp dẫn, thú vị. 
Bao giờ cây cải làm đình 
Gỗ lim thái ghém thì mình lấy ta 
Bác đã đi rồi sao Bác ơi! 
Mùa thu đang đẹp, nắng xanh trời. 
Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy. 
Thấy xanh xanh những mấy ngàn dâu . 
Anh Hươu đi chợ Đồng Nai 
Bước qua Bến Nghé ngồi nhai thịt bò . 
a. Thà rằng liều một thân con Hoa dù rã cánh lá còn xanh cây 
 Thúy Kiều 
 Gia đình Thúy Kiều 
b. Trong như tiếng hạc bay qua,Đục như tiếng suối mới sa nửa vời. Tiếng khoan như gió thoảng ngoài,Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa. 
 Tiếng đàn của Thúy Kiều 
b. So sánh 
 2.1. Phân tích nét nghệ thuật độc đáo trong những câu thơ sau: 
 So sánh tiếng đàn của Thúy Kiều với âm thanh của tự nhiên để nhấn mạnh tài năng âm nhạc thiên bẩm của nàng. 
II. LUYỆN TẬP. 
 Thúy Kiều 
 Gia đình Thúy Kiều 
a. Ẩn dụ tu từ 
 Thuý Kiều bán mình để 
 cứu gia đình. 
c. Làn thu thủy nét xuân sơn, 
Hoa thua thắm liễu kém xanh. Một hai nghiêng nước nghiêng thành,Sắc đành đòi một tài đành họa hai. 
ghen 
hờn 
c. Nói quá 
 Nguyễn Du đã thể hiện đầy ấn tượng về một nhân vật tài sắc vẹn toàn 
 d. Gác kinh viện sách đôi nơi,Trong gang tấc lại gấp mười quan san. 
d. Nói quá 
 Nguyễn Du đã cực tả sự xa cách về thân phận, cảnh ngộ của Thuý Kiều và Thúc Sinh. 
 e. Có tài mà cậy chi tài,Chữ tài liền với chữ tai một vần. 
e. Chơi chữ 
2.1. Phân tích nét nghệ thuật độc đáo trong những câu thơ sau: 
 Tµi n¨ng vµ tai ho¹ nhiÒu 
 lóc ®i liÒn víi nhau. 
. 
. 
a) Còn trời còn nước còn nonCòn cô bán rượu anh còn 
say sưa 
- Điệp từ “còn”, từ nhiều nghĩa “say sưa”: Thể hiện tình cảm mạnh mẽ nhưng kín đáo,tế nhị của chàng trai. 
2.2. Phân tích nét nghệ thuật độc đáo trong những câu (đoạn) sau: 
Làn thu thủy nét xuân sơn 
Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh 
Một hai nghiêng nước nghiêng thành 
Sắc đành đòi một, tài đành hoạ hai 
Đoạn thơ sử dụng phép ẩn dụ “làn thu thuỷ, nét xuân sơn” ý nói đôi mắt Kiều như làn nước mùa thu, đôi lông mày xanh đẹp như nét núi mùa xuân. Phép nhân hoá “hoa ghen”, “liễu hờn” muốn nói cái đẹp như hoa như liễu mà còn phải ghen với nàng. Tác giả còn dùng phép nói quá “nghiêng nước nghiêng thành” 
 Tác dụng : nổi bật vẻ đẹp hơn đời, hơn người của Kiều. 
d 
TỪ VỰNG 
Cấu tạo 
Tính chất 
Nguồn gốc 
Mở rộng 
Từ đơn 
Từ phức 
Từ ghép 
Từ láy 
Nghĩa 
Nghĩa gốc 
 Nghĩa chuyển 
Đồng nghĩa 
Đồng âm 
Trái nghĩa 
Trường từ vựng 
Từ thuần Việt 
Từ mượn 
Từ Hán Việt 
Ngôn ngữ khác 
Từ tượng thanh 
Từ tượng hình 
Biện pháp tu từ 
BÀI TẬP NHANH 
 a. Cho biết các ví dụ sau sử dụng biện pháp tu từ từ vựng nào? 
1 . Trái non như thách thức 
 Trăm thứ giặc thứ sâu 
 Thách kẻ thù sự sống 
 Phá đời không dễ đâu. 
-> Nhân hoá (Trái sấu có thái độ thách thức như con người) 
2 . Áo nâu liền với áo xanh 
 Nông thôn cùng với thị thành đứng lên. 
-> Hoán dụ (áo nâu: Nông dân ; áo xanh: Công nhân ) 
3 . Thuyền ơi có nhớ bến chăng? 
Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền. 
-> Ẩn dụ (Thuyền chỉ người con trai; Bến chỉ người con gái) 
4 . Thiếp từ thuở lá thắm xe duyên, khi vận tía, lúc cơn đen, điều dại, điều khôn, nhờ bố đó. Chàng ở dưới suối vàng nghĩ lại, vợ má hồng, con răng trắng, tím gan, tím ruột với ông xanh. 
-> Chơi chữ: các màu 
5 . Anh đi làm rể Chương Đài, 
Một đêm ăn hết mười hai vại cà 
 Giếng đâu thì dắt anh ra 
Kẻo anh chết khát bởi vại cà nhà em 
.-> Nói quá. 
b. Gươm mài đá, đá núi cũng mòn, 
 Voi uống nước, nước sông phải cạn. 
 (Nguyễn Trãi, Bình N gô đại cáo ) 
* Biện pháp nói quá: dùng “ đá núi cũng mòn , 
nước sông phải cạn ” để nhấn mạnh sự trưởng 
thành và khí thế lớn mạnh của nghĩa quân Lam Sơn. 
 c . Tiếng suối trong như tiếng hát xa, 
 Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa. 
 Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ, 
Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà. 
* Biện pháp so sánh: Dùng “ như tiếng hát xa ”,“ như vẽ ” để miêu tả không gian thanh bình, thơ mộng đang tồn tại trong lòng cuộc kháng chiến lâu dài, gian khổ; nó thể hiện tinh thần lạc quan của một tâm hồn thi sĩ. 
d. Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ, 
 Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ. 
 (Hồ Chí Minh, Ngắm trăng) 
* Biện pháp nhân hoá: nhân hoá ánh trăng, biến trăng thành người bạn tri âm, tri kỉ (trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ) 
 thiên nhiên trong bài thơ trở nên sống động, có hồn, gắn bó với con người hơn. 
e. Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi, 
Mặt trời của mẹ em nằm trên lưng 
 (Nguyễn Khoa Điềm, Khúc hát ru ...) 
* Biện pháp tu từ : Ẩn dụ . Từ “ mặt trời ” ở câu 2 chỉ 
em bé trên lưng mẹ Thể hiện sự gắn bó cửa đứa con với người mẹ, đó là nguồn sống, là niềm tin của mẹ vào ngày 
mai . 
Mặt trời 
DẶN DÒ 
Về nhà: 
- Học bài, vận dụng lí thuyết vào việc đặt câu, viết đoạn có sử dụng các biện pháp tu từ từ vựng vừa học. 
- Soạn bài: Đồng chí (nắm về tác giả, hoàn cảnh ra đời của bài thơ, trả lời các câu hỏi trong SGK) 
- Tự học, tự nghiên cứu bài “Tập làm thơ tám chữ”