Bài giảng Ngữ văn Lớp 9 - Tiết 123: Nghĩa tường minh và hàm ý (Tiếp theo)

NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
(Tiếp theo) 
Tiết 123: 
TRÒ CHƠI : TÌNH HUỐNG 
NẾU EM LÀ BẠN Ở TRONG TÌNH HUỐNG TRÊN THÌ EM SẼ LÀM GÌ ? 
Em chưa làm xong bài tập thì bạn lại đến rủ em đi chơi. Em không muốn đi thì nói như thế nào ? 
Ở nhà cháu vẫn còn món đó ạ/ Hôm nay cháu đem thiếu tiền , để hôm khác cô nhé! 
Để từ chối lời mời của người bán hàng chào mời em vào mua hàng của họ 
 Ổi nhà cậu sai quả nhỉ/ Cây ổi nhà cậu to quá ha ! 
Em đến nhà bạn A thấy cây ổi sai quả muốn được bạn A hái ổi mời mình ăn 
NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
(Tiếp theo) 
Tiết 123: 
 Chị Dậu vừa nói vừa mếu: 
 - Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi . U không muốn tranh ăn của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u. 
 Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống: 
 - Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu? 
 Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa: 
 - Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài. 
 Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và oà lên khóc: 
 - U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con. 
 ( Ngô Tất Tố, Tắt đèn ) 
1/ ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý 
VÍ DỤ (SGK) 
PHIẾU HỌC TẬP 
Nhóm 1+2: Câu 1: Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. 
( và câu hỏi màu đỏ) 
Nhóm 3+4: Câu 2: Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.( và câu hỏi màu đen) 
Câu 1 
Câu 2 
Nêu hàm ý? 
Vì sao chị Dậu không dám nói thẳng mà dung hàm ý? 
Hàm ý câu nào rõ hơn? 
Vì sao chị Dậu phải nói rõ hơn như vậy? 
Chi tiết nào cho thấy Cái Tý hiểu hàm ý trong câu nói của mẹ? 
- Con chỉ ăn ở nhà bữa này nữa thôi. 
- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài. 
 Hàm ý : Mẹ bán con rồi 
 Hàm ý : Mẹ đã bán con cho cụ Nghị ở thôn Đoài. 
 Tí chưa hiểu hàm ý 
 Tí hiểu hàm ý 
 Sử dụng hàm ý không thành công 
 Sử dụng hàm ý thành công. 
 Hai điều kiện sử dụng hàm ý: 
 + Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói 
 + Người nghe (người đọc) có năng lực giải đoán hàm ý. 
GHI NHÔÙ : Saùch giaùo khoa trang 91 
Ô SỐ MAY MẮN 
1 
2 
3 
4 
1 
2 
10 
20 
30 
40 
50 
60 
70 
80 
10 
20 
30 
40 
50 
60 
70 
80 
Trò chơi 
 Câu nào dưới đây chứa hàm ý? 
A. Chẳng hiểu lão chết vì gì mà bất thình lình như vậy. 
B. Lão trông tẩm ngẩm thế nhưng cũng ra phết chứ chẳng vừa đâu: Lão vừa cho tôi xin một ít bả chó . 
C. Lão làm khổ lão chứ ai làm khổ lão. 
S 
S 
Đ 
 Khi sử dụng hàm ý cần có những điều kiện gì? 
A. Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói 
C. Cả A và B đều đúng 
B. Người nghe (người đọc) có năng lực giải đoán hàm ý 
S 
S 
Đ 
D. Cả A và B đều sai 
S 
Câu “Dã tràng xe cát biển Đông” có hàm ý gì? 
B. Nói tới việc con dã tràng xe cát ở biển Đông 
A. Nhọc công làm việc gì đó nhưng cuối cùng lại vô ích 
C. Nói tới hiện tượng con dã tràng thường xuyên xe cát để lấp lối đi xuống thủy cung 
S 
S 
Đ 
Chúc mừng! 
Ô số may mắn 
* ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý 
Cần đảm bảo lịch sự, tế nhị trong giao tiếp 
Ví dụ 3 : Tìm và giải nghĩa hàm ý? 
	Nó nhìn dáo dác rồi kêu lên: 
	- Cơm sôi rồi, chắt nước dùm cái ! – Nó cũng nói trổng. 
	Tôi lên tiếng mở đường cho nó: 
	- Cháu phải gọi “Ba chắt nước dùm con”, phải nói như vậy. 
	Nó như không đề ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên: 
	- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ ! 
	Anh Sáu vẫn ngồi im [... ]. 
+ Hàm ý không thành công. 
+ Hàm ý : Chắt nước giùm để cơm khỏi nhão ( bé Thu không muốn gọi tên, chỉ nói trổng - trống không) 
Giá trị biểu cảm cao 
Ví dụ 4: Tìm và giải nghĩa hàm ý? 
NHẦM 
	 Một anh sờ lên cổ áo, thấy con rận, Sợ người ta cười vội vàng hất nó xuống đất nói: 
	- Tưởng là con rận, hoá ra không phải. 
	Có người cúi xuống đất cố tình tìm được con rận nhặt lên: 
	- Tưởng là không phải, hoá ra con rận. 
 (Truyện cười dân gian Việt) 
- (1 ) Mình không ở bẩn làm gì có rận 
- (2) Không ở bẩn thế mà lại có rận 
Phê phán, gây cười 
2/ LƯU Ý: 
	Trong giao tiếp: 
	- Cần đảm bảo lịch sự, tế nhị. 
	 Trong văn học: 
	 - Giúp cho n ội dung diễn đạt thêm phong phú và làm tăng giá trị hàm súc, giá trị biểu cảm. 
II. LUYỆN TẬP 
1. Bài tập 1: Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai ? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không ? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó. 
a. – Anh nói nữa đi. - Ông giục. 
	 - Báo cáo hết !– Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ. - Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy . 
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người hoạ sĩ già. 
(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa ) 
+ Người nói : anh thanh niên 
+ Người nghe : ông hoạ sĩ, cô kỹ sư 
+ Hai người đều hiểu hàm ý 
	 Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế. 
b. Anh Tấn này! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở đi lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất. 
	– Có gì đâu mà sang trọng! Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để... 
	– Ai chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ ! Chẳng cái gì dấu nổi chúng tôi đâu! 
	Tôi biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm. 
	– Ôi dào ! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu ! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có ! 
+ Người nói : anh Tấn 
 Hàm ý: Không thể cho được 
+ Người nghe : chị Tây thi đậu phụ 
+ Người nghe đã hiểu hàm ý 
c. Thoắt trông nàng đã chào thưa: 
“ Tiểu như cũng có bây giờ đến đây! 
Đàn bà dễ có mấy tay, 
 Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan ! 
 Dễ dàng là thói hồng nhan, 
 Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều ” 
 Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu 
 Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca 
 (Nguyễn Du, Truyện Kiều ) 
+ “Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây” 
-> Hàm ý mỉa mai đối với Hoạn Thư, danh giá là thế mà giờ cũng phải đến đây, phải cúi đầu trước một người như tôi thế này sao? 
+ “Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều” 
-Hàm ý đe dọa trừng trị Hoạn Thư – bởi “gieo gió thì sẽ gặt bão ” . 
Bài tập 3 . Điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối. 
 A: Mai về quê với mình đi ! 
 B: / / 
 A: Đành vậy. 
Mai mình phải ở nhà trông nhà rồi 
Hoặc : 
 Mình đi học thêm rồi 
 Mình ở nhà giúp mẹ nấu cơm 
Thảo luận 
Viết đoạn đối thoại ngắn về đề tài môi trường có sử dụng hàm ý? 
Bài tập 4: Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh “hy vọng” với “con đường” trong các câu sau: 
 	Tôi nghĩ bụng : đã gọi là hy vọng thì không thể nói đâu là sự thực, đâu là hư. Cũng giống như những con đường trên mặt đất ; kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành thôi. 
 (Lỗ tấn, Cố hương ) 
ĐÁP ÁN 
 Tuy hy vọng chưa thể nói được là thực hay hư nhưng nếu cố gắng thực hiện thì sẽ có thể đạt được. 
 Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc. 
 Nếu không chơi như bọn tớ thì liệu cuộc sống còn ý nghĩa gì ? 
 - Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nào. 
Chơi với chúng tớ cậu sẽ được tận hưởng một cuộc phiêu lưu kì thú nhất trên đời! 
Bài tập 5 . Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng (trong bài thơ Mây và sóng của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn. 
Đọc 2 câu ca dao sau:  Bao giờ chạch đẻ ngọn đa  Sáo đẻ dưới nước thì ta lấy mình 
a. Hai câu ca dao trên có hàm ý không ? Nếu có hãy nói rõ hàm ý đó ?b. Bằng hình thức lập luận nào, em suy ra được hàm ý trên ? 
a. Có chứa hàm ý : “Ta không bao giờ lấy mình” 
b. Khi nào chạch đẻ ở ngọn đa, sáo đẻ dưới nước thì ta lấy mình. Chạch sẽ không bao giờ đẻ ngọn đa, sáo đẻ dưới nước. Vì vậy ta không bao giờ lấy mình. 
ĐÁP ÁN 
HƯỚNG DẪN HỌC BÀI Ở NHÀ 
- Học thuộc ghi nhớ, nắm được điều kiện nghĩa tường minh và hàm ý. 
- Liên hệ thực tế để sử dụng hàm ý một cách hợp lí, hiệu quả khi nói và viết. 
Soạn: Ôn tập tạo lập văn bản phần: văn nghị luận về tác phẩm truyện hoặc đoạn trích