Bài giảng Ngữ văn Lớp 9 - Tiết 120: Nghĩa tường minh và hàm ý - Võ Thị Lệ Hằng

PHÒNG GD&ĐT TX SÔNG CẨU 
TRƯỜNG THCS HOÀNG VĂN THỤ 
NGỮ VĂN 9 
GV: VÕ THỊ LỆ HẰNG 
2 
Tình huống thứ hai : Nam đi học muộn, đến sân trường gặp cô giáo chủ nhiệm, cô hỏi: 
- Mấy giờ rồi em? 
Tình huống thứ nhất : Sắp đến giờ vào lớp, cô giáo hỏi một bạn học sinh: 
Mấy giờ rồi em? 
 Cô giáo nhắc nhở việc Nam đi học muộn. 
 Cô giáo muốn hỏi giờ bạn học sinh. 
TIẾT 120 
 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
1. Ngữ liệu : (mục I SGK/74) 
- Trời ơi chỉ còn có năm phút ! 
 Đọc đoạn trích sau chú ý hai câu in đậm: 
 - Trời ơi chỉ còn có năm phút ! 
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già. 
 - Ô ! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
 Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi. 
 ( Theo Nguyễn Thành Long , Lặng lẽ Sa Pa ) 
2. Nhận xét : 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý: 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
 2. Nhận xét : 
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút ! 
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút ! 
Diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu. 
Không được d iễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy. 
+ Thời gian còn lại quá ít, anh luyến tiếc chưa muốn chia tay khách. 
 Hàm ý 
+ Th«ng b¸o “ cßn năm phót ” lµ ph¶i chia tay. 
 Nghĩa tường minh 
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
 Nghĩa tường minh 
 Diễn đạt trực tiếp, không có ẩn ý gì. 
- Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý ? 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
1. Ngữ Liệu : (mục I SGK/74) 
3. Kết luận: Ghi nhớ : SGK/75 
 Ghi nhớ : 
 Nghĩa tường minh là phần thông 
báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ 
ngữ trong câu. 
 Hàm ý là phần thông báo tuy không 
 được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ 
 trong câu nhưng có thể suy ra từ 
những từ ngữ ấy. 
2. Nhận xét: 
- Hàm ý phụ thuộc vào tình huống giao tiếp, tức cùng một câu nói nhưng trong những tình huống khác nhau thì hàm ý sẽ khác nhau. 
Ví dụ : Trời sắp mưa rồi đấy! 
Hàm ý: - Lấy quần áo vào. 
 - Nhớ mang áo mưa theo. 
 - Đừng đi, kẻo ướt. 
 - .. 
Tiết 120 : NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
 Lưu ý 
Qua bài học này, em rút ra được điều gì trong giao tiếp hằng ngày? 
- Trong giao tiếp: 
	 + Nói: Thận trọng, rành mạch 
	+ Nghe: rõ ràng, tinh tường 
 - Khi tạo lập văn bản khoa học hoặc văn bản hành chính, công vụ không sử dụng hàm ý. 
 - Trong đọc- hiểu tác phẩm nghệ thuật: cần suy ngẫm để tìm ra được hàm ý trong đó 
 - Phát hiện, suy diễn hàm ý cần hợp lý dựa trên nghĩa tường minh, trên tình huống giao tiếp 
Lưu ý! 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
II. Luyện tập 
 Đọc lại đoạn trích mục I và cho biết: 
 a) Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên ? 
 b) Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa ? 
Bài 1 SGK/75. 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
II. Luyện tập 
 Đoạn trích: 
 - Trời ơi chỉ còn có năm phút ! 
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già. 
 - Ô ! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
 Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi. 
 ( Theo Nguyễn Thành Long , Lặng lẽ Sa Pa ) 
Bài 1 SGK/75. 
a) Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy? 
b) Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa? 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
( Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa) 
 - Trời ơi! Chỉ còn có 5 phút 
 Chính anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ . Anh chạy ra nhà sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già. . 
 - Ô! Cô còn quên chiếc khan mùi soa đây này! 
 anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi. 
Bài tập 1 /sgk.75: 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
14 
Nhóm 
Câu hỏi: 
Câu trả lời: 
 1, 3 
Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy? 
 2, 4 
Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn? Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa? 
 Mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn, quay vội đi. 
 Câu : “Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy”. 
- Từ: “Tặc lưỡi”. 
 Cô gái rất bối rối ngượng ngùng, cô định kín đáo để lại chiếc khăn tay làm kỉ niệm cho anh thanh niên, thế mà anh lại quá thật thà tưởng cô bỏ quên, nên gọi cô để trả lại . 
THẢO LUẬN NHÓM (3 Phút) 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
II. Luyện tập 
 b) Từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái: mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và quay vội đi. 
 Cô ngượng ngùng, bối rối vì cố tình đế lại chiếc mùi soa để tặng anh thanh niên, thế mà người thanh niên lại quá thật thà tưởng là cô bỏ quên, nên gọi cô để trả lại. 
Bài 1 SGK/75. 
a) Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. 
 H ọa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên 
Bài 2 SGK/75. 
Bài tập 2: 
Cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau: 
 Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội họa và cô gái: 
 - Đây, tôi giới thiệu với anh một họa sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kĩ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh. 
 (Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa) 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 127:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
II. Luyện tập 
Bài 1 SGK/75. 
Bài 2 SGK/75. 
Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. 
 Hàm ý : họa sĩ thích uống chè nhưng sáng nay đi sớm nên chưa kịp uống. 
Bài tập 3: 
Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau: 
Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng: 
 - Vô ăn cơm! 
 Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra: 
 - Cơm chín rồi! 
 Anh cũng không quay lại. 
 (Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà ) 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
19 
Câu chứa hàm ý:  Cơm chín rồi! 
Nội dung hàm ý: 
→ Bé Thu muốn bảo ông Sáu vô ăn cơm 
 a . Có người hỏi: 
 - Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà? 
 - Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy! 
 Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to: 
 - Hà, nắng gớm, về nào 
 Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo. . 
(Kh«ng chøa hµm ý) 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
Cho biết những câu in đậm có chứa hàm ý không ? Vì sao 
Bài tập 4: 
b. – Này, thầy nó ạ. 
Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì. 
Thầy nó ngủ rồi à? 
 Gì? 
Ông lão khẽ nhúc nhích. 
- Tôi thấy người ta đồn 
Ông lão gắt lên: 
 Biết rồi! 
Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hắt. 
(Kh«ng chøa hµm ý ) 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
 Bài tập 4: 
Cho biết những câu in đậm có chứa hàm ý không ? Vì sao 
22 
Bài tập 4: Nhận xét các câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không? Vì sao? 
a/ Hà, nắng gớm, về nào 
=> Không chứa hàm ý, chỉ là câu nói lảng. 
b/ Tôi thấy người ta đồn 
 =>Là câu không chứa hàm ý, chỉ là câu nói dở dang. 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 127:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
II. Luyện tập 
Bài 1 SGK/75. 
Bài 2 SGK/75. 
III. Điều kiện sử dụng hàm ý : 
1. Ngữ liệu : sgk/90 
2. N hận xét: 
Nêu hàm ý của những câu in đậm. ? 
*Hàm ý của những câu in đậm: 
- Câu “ Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi” có hàm ý : Sau bữa ăn này , con không được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa, thầy mẹ đã bán con rồi. 
-Câu “Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài” có hàm ý: Mẹ đã bán con cho cụ Nghị thôn Đoài rồi . 
Vì sao chị Dậu không dám nói thẳng với con mà phải dùng hàm ý? 
Điều này thật đau lòng nên chị Dậu không dám nói thẳng ra. 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 127:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
II. Luyện tập 
Bài 1 SGK/75. 
Bài 2 SGK/75. 
III. Điều kiện sử dụng hàm ý : 
1. Ngữ liệu : sgk/90 
2. N hận xét: 
Hàm ý trong câu nói nào của chị Dậu rõ hơn? Vì sao chị phải nói rõ hơn như vây? 
Hàm ý ở câu 2. Chị Dậu phải nói rõ hơn như vậy vì chính chị cũng không chịu đựng nổi sự đau đớn khi phải kéo dài những phút giây lừa dối cái Tí. 
Chi tiết nào cho thấy cái Tí đã hiểu hàm ý trong câu nói của mẹ? 
Các chi tiết chứng tỏ cái Tí đã hiểu hàm ý trong câu nói của mẹ là: nó giãy nảy, liệng củ khoai, oà lên khóc và hỏi “U bán con thật đấy ư ?”. 
Vậy điều kiện để sử dụng hàm ý là gì? 
 III. ÑIEÀU KIEÄN SÖÛ DUÏNG HAØM YÙ 
- Người nói (người viết) : 
 + Có ý thức đưa hàm ý vào câu nói. 
- Người nghe (người đọc) : 
 + Có năng lực giải đoán hàm ý. 
G hi nhớ: SGK/ 91 
I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 
TIẾT 127:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
II. Luyện tập 
Bài 1 SGK/75. 
Bài 2 SGK/75. 
III. Điều kiện sử dụng hàm ý : 
1. Ngữ liệu : sgk/90 
2. N hận xét: 
IV. Luyện tập: 
Nêu hàm ý của những câu in đậm? 
Vì sao bé Thu ko nói thẳng mà dùng hàm ý? 
Việc s/dụng hàm ý trong câu này có thành công ko? 
Bài 2 SGK/92. 
Cơm sôi rồi, nhão bây giờ-> Chắt nước dùm kẻo cơm nhão. 
-Trước đó Thu đã nói thẳng nhưng ko có hiệu quả. 
-Vì ko thể gọi anh Sáu là “ba”mà thờigian thì gấp quá, sợ cơm nhão. 
->không -> “ anh Sáu vẫn ngồi im ”, không cộng tác, không đối thoại , vờ như không nghe thấy. 
So s¸nh nghÜa t­êng minh vµ hµm ý 
Gièng nhau: 
ĐÒu lµ phần thông báo của người nói gửi đến người nghe 
Kh¸c nhau: 
Lµ phÇn th«ng b¸o ®­îc diÔn ®¹t trùc tiÕp b»ng tõ ngữ trong c©u 
Lµ phÇn th«ng b¸o tuy kh«ng ®­îc diÔn ®¹t trùc tiÕp b»ng tõ ngữ trong c©u nh­ng cã thÓ suy ra tõ những tõ ngữ Êy 
Hµm ý 
NghÜa t­ường minh 
Cñng cè 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
BÀI TẬP VẬN DỤNG 
	 Một người bạn có nhã ý mời em đến dự sinh nhật nhưng em lại không thể đến ( hoặc không muốn đến) . 
 Trong trường hợp trên, em hãy dùng câu có nghĩa tường minh và hàm ý để trả lời bạn? 
TIẾT 120:	 NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý 
 BÀI THƠ 
 VỀ TIỂU ĐỘI XE KHÔNG KÍNH 
 -Phạm Tiến Duật- 
 Tiết 46 
Văn bản: 
I. Tìm hiểu chung 
II. Đọc hiểu văn bản 
1. Đọc - Tìm hiểu chú thích 
2. Nhan đề bài thơ 
3. Phân tích 
3.1. Hình ảnh những chiếc xe không kính 
 Hiện thực khốc liệt thời chiến tranh: bom đạn kẻ thù, những con đường ra trận để lại dấu tích trên những chiếc xe không kính. 
HƯỚNG DẪN VỀ NHÀ 
1- Bài vừa học : 
2- Bài sắp học : 
Học thuộc ghi nhớ (sgk – trang 75, 92 ). 
Hoàn thiện các bài tập 
NGHỊ LUẬN VỀ MỘT TÁC PHẨM TRUYỆN (HOẶC ĐOẠN TRÍCH)